به بهانه روز كوهستان
هم اکنون یکی از عوامل تخریب محیط زیست کوهستان حضور طبیعت گردان در این محیط است .طبیعت گردی یا ecotourism فعالیتی است که بر اساس مصوبه 1996 اتحادیه جهانی حفاظت World Conservation Union چنین تعریف گردیده است : سفری مسوولانه از نظر محیط زیستی که به منظور لذت بردن از مناطق نسبتا بکر طبیعی ( و هرگونه ویژگی فرهنگی موجود در منطقه از گذشته و حال ) ترتیب داده می شود و باعث ترویج حفظ محیط زیست می گردد. در طول این سفر ، گردش گران حداقل تاثیرات منفی را بر منابع طبیعی می گذارند و مردم بومی در سود حاصل از فعالیت های اجتماعی و اقتصادی شریک می شوند .
متأسفانه انجام فعالیتهای طبیعت گردی در کشور با تعریف به عمل آمده در اتحادیه جهانی حفاظت فاصله بسیار دارد و این موضوع جمعیت های دوستار محیط زیست را نگران نموده است ، چرا که متاسفانه در قالب این فعالیتها هیچگونه طرح مدیریتی برای استفاده مطلوب از پتانسیل ها و جاذبه‌های طبیعی کشور تدوین و تصویب نگردیده است.در حال حاضر برای تورهای طبیعت که تعداد آنها به مرور زمان و با استقبال مردم افزایش می یابد ، نظام جامع مدیریتی اعمال نمی‌شود و حتی استاندارد و معیاری برای بهره‌وری و استفاده از اینگونه ازجاذبه‌های بی بدیل وجود ندارد و حتی بیشتر جاذبه‌ها در محیط‌های طبیعی فاقد حریم مشخصی هستند.
متولیان اجرای تورهای طبیعت در سالهای اخیر، مناطق طبیعی و بسیاری از مناطق کوهستانی را هدف قرار داده اند.گروه هائی که غالبا با اصول و معیارهای اخلاقی چگونگی بهره مندی از مواهب الهی طبیعت آشنا نیستند و به همین علت سعی دارند تا در حداقل زمان ممکن حداکثر بهره کشی را از آن داشته باشند.
بیشتر جاذبه‌های طبیعی در کنار رودخانه‌ها، دریا و مناطق کوهستانی قرار دارند.این مناطق توسط افرادی که با حساسیت های محیط زیست و معادلات آن نا آشنا هستند تخریب میشوند. این یک واقعیت تلخ است که هم اکنون در طبیعت بیشتر شاهد حضور افراد علاقه مند اما نا آگاه به مسائل محیط زیست هستیم این طیف از مردم تاکنون چگونگی برخورد با طبیعت را آموزش ندیده‌اند و طبیعت را فضایی برای تخلیه‌ی تمام محدودیت های محیط شهری می‌دانند. اهمیت امر آموزش در فعالیت های طبیعت گردی بر هیچ کس پوشیده نیست ،مقوله آموزش ،در حال حاضر حلقه مفقوده ایست که متولیان گردشگری کشور، کمتر توجهی به آن نداشته اند و دلیل این ادعا رفتار نا مهربانانه غالب گردشگرانی است که در مناطق طبیعی حضور می یابند و این مناطق را با حجوم قافلانه خود تخریب مینمایند. اصول آموزش درباره برخورد با طبیعت برای سنین مختلف و طبقات متنوع اجتماعی از پائین ترین سنین تا افراد مسن تر تدوین نشده است و این موضوع باید در اولویت سیاست های متولیان گردشگری و مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست قرار گیرد.بدیهی است ، افزایش سفر به طبیعت بدون انجام برنامه های آموزشی مناسب به تخریب بیشتر محیط زیست منجر می شود،استفاده از ظروف یک بار مصرف،آزادی در ورود به هرجا و ایجاد آلودگی های صوتی از جمله موارد شاخصی است که محیط کوهستان را تهدید مینماید. روزانه مقادیر زیادی زباله در کوهستان هاي کشور ريخته مي شود.کیسه های پلاستیکی حجم زیادی از زباله رها شده در طبیعت را به خود اختصاص داده است . این مواد در طبیعت به سختی تحت عوامل فیزیکی و شیمیائی طبیعی تجزیه میشوند ، ارزان بودن و در دسترس بودن آنها موجب شده تا در سطح وسیعی از آنها و برای مصارف گوناگون استفاده گردد .متاسفانه وجود این مواد در کوهستان یکی از شدیدترین مخاطرات زیست محیطی را در محیط های کوهستان ایجاد نموده است.بسیاری از کشور ها سعی دارند تا مصرف این مواد را محدود نمایند .محدودیت در مصرف این مواد قطعا به حفظ محیط زیست بویژه به محیط زیست کوهستان ،کمک خواهد نمود. در این بین وجود فرهنگ مصرف کیسه های پلاستیکی در بین مردم کشورمان باعث شده است تا در رابطه با فرایند گردشگری و حضور طبیعت گردان در مناطق طبیعی صدمات بسیار شدیدی بر اکوسیستم کوهستان و منابع آبی این مناطق وارد آید .این در حالیست که کشور ایرلند در سال 2002 با در نظر گرفتن مالیات بر کیسه های پلاستیکی ، موفق به کاهش مصرف این محصول به میزان 90 درصد گردید . در سال 2005 کشور رواندا نیز به صف ممنوع کنندگان مصرف کیسه های پلاستیکی پیوست ، همچنین در 27 مارس 2007 شهر سانفرانسیسکو استفاده از کیسه های پلاستیکی را ممنوع کرد . در آسیا کشور بنگلادش نیز ، مصرف کیسه های پلاستیکی را در سالهای اخیر ممنوع نموده است.همچنین کشور چین با اعلام ممنوعیت استفاده از کیسه های پلاستیکی ارزان ، موفق به ذخیره 37 میلیون بشکه نفت در سال گردیده است.در کشور ما نیز محدودیت هائی از طریق قانون مدیریت پسماندها و آئین نامه مربوطه ، برای استفاده از محصولات با بازیافت مشکل تعریف گردیده است که تا اجرائی شدن آن راه طولانی در پیش است.
از طرفی هر جایی که تجمع حضور مردم بر اساس یک جریان غیر علمی و تنها بر اساس یک حرکت کنترل نشده و سنتی در مناطق مختلف و جاذبه های مناطق طبیعی و زیبای کشور بیشتر باشد ، افراد غیرمتخصص بیشتر برای کسب سود و درآمد و بدون نکات زیست محیطی به حوزه طبیعتگردی وارد می شوند و در کمترین زمان می خواهند بیشترین استفاده را داشته باشند.مسؤولان محلی با یک سلسله اقدامات عمرانی سطحی نگر به ایجاد امکانات در آن منطقه فکر می‌کنند. اقداماتی که غالبا بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی صورت میگیرد. این موضوع موجب شده است تا توسعه مناطق صرفا با یک سری اقدامات منفعلانه مواجه گردد. و بی شک ادامه این روند ، سرعت تخریب مناطق را از ساخت‌وسازهای بی برنامه و کنترل نشده افزایش خواهد داد. حرکتی که پایان و عاقبت خوبی را برای طبیعت رقم نخواهد زد.
موافقتنامه بین المللی کاتماندوی نپال در سال 2002 میلادی درباره حفاظت از محیط زیست از جنبه های گردشگری و تورهای طبیعت صورت گرفته است. در این موافقتنامه، برخی از استاندارد های لازم در جهت حفاظت از محیط زیست تدوین شد . پس از آن ، کشورهای حاضر در این نشست ، تلاش کردند تا استانداردها را تا حد امکان رعایت کنند، ولی علیرغم تمایل مسئولین ذیربط و تشکل های مردمی نظیر موسسه حفظ محيط زيست کوهستان که فعاليت خود را در زمينه کوه ها از سال 1372 شروع کرده است ، برای تحقق اهداف موافقتنامه ، اقدامات جامعی صورت نگرفته و نظارت مناسبی نیز بر این موضوع اعمال نگردیده است .
کوهستان اکوسیستم با اهمیت و دارای محيط پيچيده يي است . حوزه های آبریز رودخانه های بزرگ و کوچک از مناطق کوهستانی آغاز میگردد . بنابر این با توجه به تغییرات شدید آب و هوائی در این مناطق و فعالیت های شدید باران زائی سهم قابل توجهی از منابع آبی از مناطق کوهستانی سرچشمه میگیرد. بر اساس بررسی های به عمل آمده در کشور از حدود 410 ميليارد مترمکعب بارش سالانه در ايران، تقريباً 70 درصد آن در ارتفاعات مناطق کوهستانی و کوه ها مي بارد.این بدین معنی است که در صورت عدم توجه به سلامت محیط کوهستانها حجم قابل توجهی از منابع آب کشور در معرض آلودگی قرار خواهد گرفت.و استفاده های مختلف آب از جمله کاربردها در بخش کشاورزی و تامین آب شرب را در پائین دست رودها با مشکلات جدی روبرو نموده و علاوه بر آن احتمال ایجاد آلودگی در آبخوانهای متاثر از آبهای سطحی منطقه را نیز افزایش خواهد داد.
اگر با تمرکز بیشتر به کوهستانها توجه نمائیم و زماني که با معیارهای علمی به مقايسه مناطق کوهستانی و دشتها بپردازيم ويژگي هاي با اهمیت و منحصر بفرد کوهستان بيشتر روشن مي شود.کافیست در یک مسیر مشخص و هدفمند از دشت هاي خشک به طرف کوه ها حرکت کنيم.در این حالت است که تفاوت ها به صورت ناگهاني و کاملا مشخص خود را نمایان میسازد. تغيير درفشار هوا، دما و رطوبت، تفاوت پوشش گیاهی ، رنگ ها و سرسبزي، تغيير در ارتفاع و ناهمواري ها که جملگی نشان دهنده هويت خاص کوه ها است. از ديگر مزيت کوه ها آب فراوان و هواي پاک است که مي توان از آنها نام برد. به دليل شکل فيزيکي و اکولوژي خاص ، کوه ها مناطق بسيار آسيب پذيري هستند. شيب و شرايط متغير آب و هوايي و تغييرات در ارتفاع باعث مي شود که کوچک ترين دخالت در اين محيط ها منجر به تخريب شديد شود ، قرار گرفتن کوهستان هاي کشورمان در منطقه خشک جهان مزيد بر علت شده و به حساسيت و آسيب پذيري کوه ها افزوده است.اگرچه ريختن زباله و ايجاد آلودگي تصويري از عوامل تاثیر گذار بر محیط کوهستان به شمار میرود اما مهمترين عوامل آسيب به کوه ها به این محدود نمیگردد . در حال حاضر عوامل خطرناک آسيب رسان به کوه ها متعدد میباشند. چراي بي رويه دام ها در مناطق کوهستانی انجام مي شود. دام ها در ماه های محدودی از سال مي توانند در کوه ها و کوه پایه ها به چرا بپردازند که با توجه به تعداد بسيار بيشتر جمعیت دام نسبت به مناطق چراگاهي هر ساله شاهد از بين رفتن تعداد بسياري از گونه هاي گياهي کمياب هستيم. ريشه گياهان کوهي باعث تقويت خاک و ايجاد مواد معدني مي شود و از بين رفتن گياهان، فرسايش خاک را به همراه دارد. در نتيجه تخريب پوشش سبز کوهستان به وجود مي آيد که متاسفانه نظارتي از سوي نهاد هاي مسوول بر اين روند صورت نمي گيرد.
در برخی از مناطق کوهستانی کشور که مورد هدف گردشگری قرار گرفته است ، نورپردازی های نا هماهنگ و افراطی با نور افکن های پر قدرت اطراف رستوران ها و دکه ها ی مستقر در محیط های کوهستانی برای ساکنین واقعی محیط طبیعی کوهستان آزاردهنده است. این نوع از آلودگی به هیچ وجه با شرایط ذاتی کوهستان سازگاری نداشته و حتی در برخی از موارد انسان را از بهره مندی از فضای معنوی محیط کوهستان محروم مینماید .
همچنين انجام عملیات احداث جاده های غیر ضروری و تخریب کننده در کوه ها يکي ديگر از راه هايي است که به پوشش گیاهی ، جمعیت جانوری و احساس زیبائی شناختی کوه ها آسيب هاي غير قابل جبران مي زند.در بسیاری از موارد انجام این اقدامات اگر چه دسترسی را راحت میکند ولی از طرفی بهانه حضور در منطقه را که در واقع زیبائی های بی بدیل منطقه است دستخوش تغییر و تخریب قرار میدهد .برای مثال از دير باز دماوند سمبل ايران زمين بوده است . متاسفانه جاده کشي هاي غیر کارشناسانه و غیر ضروری اثرات منفی شدیدی بر قلب اين اثر ملی طبیعی وارد نموده است. این در حاليست که میبایست با حفظ محيط زيست کوهستان که سرمایه های ملی محسوب میگردند مسیر توسعه پایدار و تعالی اقتصادی را طی نمود و تجربه نشان داده است که رفتارهای صورت گرفته غالبا به مثابه ضربات تیشه ایست که به ریشه مناطق وارد میآید.
از زاویه دیگر میتوان گروه هاي آسيب رسان به کوه ها را به چند گروه مشخص تقسیم بندی نمود:
دسته اول کساني هستند که بدون توجه به اهميت و ارزش کوه ها و بدون شناخت و رعايت قواعد و معادلات کوهستان ها به این مناطق وارد میشوند. این گروه از لحاظ جمعیتی قابل ملاحظه بوده ، چه در قالب گردشگر و يا ورزشکار، محيط کوهستان را به انواع مواد و زباله ها آلوده مي کنند.اگرچه جمعیت اندکی از این گروه کاملا بر رعایت اخلاق زیست محیطی کوهستان پایبند هستند .
گروه هاي بهره بردار آسيب زنندگان به کوه ها تلقی میگردند .این موضوع یک پیشبینی غیر منصفانه نیست متاسفانه برخي گروه هاي بهره بردار و صاحبان بنگاه هاي اقتصادي اين حوزه بدون توجه به قوانين، با دست درازي به طبيعت، تخريب هايي در کوهستان به وجود مي آورند که حاصلش تخريب مراتع و جنگلها، گرم شدن هوا، فرسايش خاک، جاري شدن سيل و کم شدن حاصلخيزي خاک است.به این مورد باید تصمیم گیری برخی از مدیران بخش دولتی را اضافه نمود .گروهی که بعضا علی رغم نیات پاک و مقدس خدمتگذاری به مردم شریف منطقه ، با هدایت سرمایه های ملی و اجرای طرح های عمرانی غیر اصولی باعث توسعه ناموزون و مخرب مناطق میگردند. این اقدامات قطعا در سایه نگاه نظارتی برخی از سازمانهای مسئول روی میدهد.ممکن است بناهائی در محیط های کوهستانی ساخته شوند که کمترین همبستگی و هماهنگی را با چهره طبیعت منطقه دارند. حال آنکه محیط کوهستان میطلبد تا معماری متناسبی را اختیار نموده و منطبق بر رنگها و بافت طبیعی نسبت به طراحی و احداث بنا ها و تاسیسات اقدام نمود.
بنابر این با توجه به موضوعات مختلفی که در رابطه با محیط زیست کوهستان ، این اکوسیستم های با اهمیت بصورتی مختصر و فشرده مطرح گردید میتوان اولویت های اجرائی و مدیریتی را به شکل زیر طبقه بندی نمود.این اولویت ها باید در سیاستها و راهبردهای کلان استانها مد نظر مسئولین ارشد منطقه قرار گرفته و کلیه امور توسعه مناطق با تدابیر مدیریتی و بر اساس چهارچوبهای توسعه هوشمندانه ، معقولانه ، منصفانه و عادلانه صورت پذیرد.
بنابراین اولویتها در رابطه با موضوع مدیریت زیست محیطی کوهستان شامل مواردی نظیر،شناسائی مناطق گردشگری ، تدوین طرح های جامع مدیریتی کنترل شده بر پایه اقتصاد محیط زیست و از زاویه اکولوژی اقتصادی ، اطلاع رسانی مناسب ،اعمال برنامه های نظارتی ،تدوین برنامه های آموزشی متناسب ،اجرای طرح های مدیریت مواد زاید در کوهستان با مشارکت مردم ، انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی برای طرح های توسعه بهره برداری از مناطق ، محدود نمودن دسترسی ها به مناطق کوهستانی در برخی از مناطق ، سامان دهی مسیرهای عبور و مرور ، جلوگیری از چرای بی رویه دام به منظور جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و خاک ،تبیین اهمیت حفاظت از پوشش گیاهی کوهستان ،احیای پوشش گیاهی با بهره گیری از مشارکت گردشگران و کوه پیمایان ،اموزش و اطلاع رسانی به ساکنین و بهره برداران در همه ابعاد زیست محیطی میباشد.مسیر روشن و مشخصی که رشد و توسعه مناطق را تضمین نموده و یک تعادل واقعی و پایدار را محقق خواهد ساخت .حرکت در مسیر توصیف شده قضاوت نسلهای آینده را در برابر فعالیتهای امروز قضاوتی همراه با تحسین خواهد ساخت و بی شک فاصله گرفتن از این مسیر نکوهش و نفرین آیندگان را به دنبال خواهد آورد.