مواد مخرب لایه ازن به علت ویژگی‌های مناسب به سرعت در صنعت گسترش یافته و به تدریج اثرات نامطلوب خود را بر روی این لایه گذاشته است. مهم‌ترین عوامل تخریب لایه ازن عبارتند از:

 CFC 1ها (کلروفلوروکربن‌ها ) : در صنایع سرماساز (یخچال و فریزرهای خانگی و صنعتی، آب سردکن‌ها و...) تهویه مطبوع و کولر خودروها و صنایع اسفنج‌سازی به عنوان عامل پف دهنده و اسپری‌ها استفاده می‌شوند. در حال حاضر دو جایگزین آزمایشی برای CFCها به نام هیدروفلوروکربن‌ها (HFC) و هیدروکلروفلوروکربن (HCFC) در نظر گرفته شده‌اند که در حال حاضر تحت بررسی می‌باشند.

2هالون‌ها:  هالون‌ها مواد اطفاء حریق می‌باشند که در کپسول‌های دستی آتش‌نشانی و سیستم‌های ثابت در مکان‌های حساس استفاده می‌شوند. هالون‌ها که حاوی برم هستند، برای تخریب لایه ازن نه تنها دست کمی از گازهای کلردار ندارند بلکه از کلر به مراتب مؤثرتر بوده و سال‌ها در جوزمین باقی می‌مانند.

3حلال‌ها : عمدتاً تحت عنوان پاک‌کننده و چربی‌زدا در صنایع مختلف فلزی، الکترونیک (برای پاک کردن بردهای الکترونیک) و صنایع خشکشویی کاربرد دارند که از جمله می‌توان به متیل کلروفرم  ( تری‌کلرواتان) و تتراکلرید کربن اشاره نمود.

4 متیل بروماید:  در بخش کشاورزی از این ماده به عنوان آفت‌کش و ضدعفونی کننده استفاده می‌شود.در اثر کاهش ضخامت لایه ازن میزان تابش اشعه ماوراء بنفش به سطح زمین افزایش یافته و موجب تأثیرات نامطلوب زیست‌محیطی به شرح زیر می‌شود:

1. اثر بر سلامت انسان : دریافت این اشعه توسط بدن موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن و بروز انواع سرطان‌های پوستی می‌شود. همچنین بروز بیماری‌های نظیر آب مرواردید و کوری چشم با کاهش ضخامت لایه ازن افزایش پیدا می‌کند.

2. اثر بر اکوسیستم‌های آبی : در دریاها و اقیانوس‌ها مهم‌ترین تأثیر تابش اشعه ماوراء بنفش از بین رفتن فیتوپلانکتون‌ها است که اولین حلقه زنجیره غذایی در این مناطق می‌باشند، همچنین برخی تغییرات ژنتیکی در کرم و لاروهای موجودات دریایی. با توجه به اینکه بیش از 30% پروتئین مورد نیاز انسان از دریاها و اقیانوس‌ها تأمین می‌شود با کاهش ضخامت لایه ازن و از بین رفتن فیتوپلانکتون‌ها و به دنبال آن زئوپلانکتون‌ها، زاد و ولد ماهی‌ها کاهش یافته و در نتیجه دسترسی انسان به انواع ماهی‌ها کم می‌شود.
محرومیت انسان از 6 میلیون قطعه ماهي در سال 9-6 % کاهش زادوولد ماهی‌ها 5% کاهش زئوپلانکتون 16% کاهش ضخامت لایه ازن

3. اثر بر اکوسیستم خشکی : در این زمینه می‌توان به کاهش بازده محصولات کشاورزی مانند برنج، گندم، سویا، سیب‌زمیني و غیره اشاره کرد. (25% کاهش لایه ازن یعنی 25% کاهش بازده مزارع سویا) علاوه بر این کاهش ضخامت لایه ازن می‌تواند واکنش‌های شیمیایی در تروپوسفر را تشدید نموده و موجب افزایش تولید ازن در سطح زمین گردد و موجب بروز آلودگی‌های شدید هوا می‌گردد.

  اقدامات جهانی در زمینه حفاظت از لایه ازن

کنوانسیون وین در سال 1985 برای حفاظت از لایه ازن توسط سازمان ملل متحد و دیگرکشورهای جهان تدوین گردید. کشورهای عضو کنوانسیون وین تعهد نمودند در زمینه‌های زیر همکاری و مشارکت نمایند.1.تحقیق و انجام اندازه‌گیری ضخامت لایه ازن و میزان اشعه ماورای بنفش

2.تبادل اطلاعات در زمینه تولید وانتشارCFC ها. 3.تدوین پروتکل‌های مکمل بر کنوانسیون

4.در نظر گرفتن تمهیداتی جهت کاهش تولید و مصرفCFC ها
پس از گزارش تکان‌دهنده گروه‌های تحقیقاتی در مورد حفره ازن در قطب جنوب و احساس لزوم تدابیر شدیدتر در 16 سپتامبر 1987 پروتکل مونترال توسط 46 کشور جهان پذیرفته شد. مصوبات این پروتکل شامل موارد زیر است:

1. تدوین برنامه زمان‌بندی جداگانه و حذف و کاهش تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه.

2. وضع قوانین برای محدود کردن تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن.

3. تدوین سیاست و استراتژی آینده جهان برای حفاظت از لایه ازن و کاهش مصرف مواد مخرب آن.

4.ایجاد صندوق چندجانبه جهت تسهیل حذف مصرف و تولید مواد مخرب لایه ازن در کشورهای در حال توسعه.

ایران جز اولین کشورهایی است که اقدامات لازم را جهت مفاد پروتکل مونترال آغاز نمود و در پی پذیرش قطعنامه‌های آن اقدام به تشکیل کمیته ملی ازن (متشکل از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های ذیربط جهت تصمیم‌گیری در خصوص پروژه‌ها و تصمیمات پروتکل در کشور) و سپس تأسیس دفتر لایه ازن در سال 1373 (با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه عمران ملل متحد) نمود. براساس برآورد انجام شده این دفتر، میزان مصرف مواد مخرب لایه ازن تا سال 1375 در ایران حدود 5000 تن بود که با اتمام چندین پروژه در بخش یخچال‌سازی واسفنج‌سازی حدود 1100 تن از آن به طور کامل حذف شده است و با اجرای پروژه‌های در دست اقدام و مصوب در کمیته اجرایی پروتکل مونترال این میزان به 2500 تن خواهد رسید.
اگر برنامه کاهش مصرف مواد مخرب لایه ازن به درستی انجام گیرد، پیش‌بینی می‌شود که در اول ژانویه سال 2040 میلادی حذف کامل مواد مخرب لایه ازن را در کشورهای در حال توسعه داشته باشیم. البته در حال حاضر دانشمندان مشغول تحقیق بر روی امکان استفاده از پروپان (C3H4) برای جلوگیری از انهدام ازن قطب جنوب می‌باشند. این ماده در ترکیب با کلر موجب تولید اسیدکلریدریک می‌شود و کلر که به این صورت درگیر شده، امکان وارد شدن به واکنش‌های منهدم کننده ازن را ندارد. مطالعات اولیه حکایت از آن دارد که تزریق حدود 50000 تن پروپان از عهده این کار برمی‌آید. می‌توان با استفاده از صدها هواپیما این مقدار پروپان را در ارتفاع حدود 15 کیلومتری ترزیق کرد. اما در این تحقیق احتمال عوارض جانبی ناخواسته یا غیرمترقبه نیز می‌بایست در نظرگرفته شود.

HCFC ها

هيدرو فلوركربنها (HFC) و هيدروكلروفلوركربن¬ها (HCFC) ترکیباتی هستند که به عنوان جايگزين، علي رغم صرفه اقتصادي و مفيد بودن، در مورد آنها مباحث زيادي صورت مي گيرد ، از مهمترين دلايل مفيد بودن آنها مي توان به عدم وجود كلر كه يكي از مخربگرهاي قوي لايه ازن است اشاره نمود. با توجه به اينكه طول عمر HCFCدر جو به ميزان زيادي كوتاهتر از CFC است با اين حال چون در مقادير زيادي مورد استفاده قرار مي گيرند، ميزان مصرف آن‌ها از طرف پروتكل مونترال كنترل مي‌شود و مراكز حفاظت از محيط زيست در صدد ممنوع كردن توليد اين ماده هستند و قرار است تا سال 2030 توليدشان متوقف شود .
پروپان، هيدروكربوري است كه به راحتي ازنفت وگازطبيعي بدست مي آيد و سوختي عمومي است كه به آساني تبديل به مايع مي¬شود. پروپان جانشين ارزاني براي CFC بوده ولي توجه زيادي به آن نشده است. در لندن از يك دستگاه مبرد در آزمايشگاهي با هزينه كم، ازپروپان به عنوان سرد کننده استفاده مي كند. قيمت پروپان حدود ده درصد قيمتCFC وكمتراز دو درصد قيمت HFC و HCFC است. در ايران نیز اقدامات خوبی جهت طرح جایگزینی ترکیبات موثر انجام شده است، مثلا ًًدر مجتمع پتروشيمي اصفهان تعيين جايگزين مواد مناسب، با در نظرگرفتن جهار پارامتر اصلي( ملاحظات زيست محیطی، ایمنی، اطمینان عملكرد و سازگاري با سيكل تبريد موجود) انجام گرفته است. بخش عمده پروژه مربوط به جایگزینی گاز 13- R درسیستم HPU مجتمع مي باشد. اولين شرط جايگزين 13-R ، صفر بودن پتانسيل تخريب لايه ازن وكاملاً ايمن بودن آن و تطابق با فلزات بكار رفته دركمپرسورها و مبدلها ازجهت امكان پديده خوردگي مي باشد و شرط دوم بكار رفته، نزديكي هرچه بيشتر خواص فيزيكي و ترموديناميكي به 13- R است.تحقيقات براي يافتن مواد شيميايي بي ضرر براي محيط زيست، براي جايگزين كردن تركيبات CFC ادامه دارد، اين تركيبات از نظر جهاني تقريبا به كمتر از نصف توليد آن در سال 1986 رسيده است.

زمان بندی حذف

تا قبل از نوزدهمین نشست اعضاء پروتکل مونترال در سال 2007 میلادی، در چارچوب مقررات و برنامه زمانبندی پروتکل مونترال، کشور هاي مشمول ماده پنج این پروتکل )کشور های در حال توسعه(   می توانستند تا سال 2040 میلادی به تولید و مصرف HCFC ها ادامه دهند.

به منظور تسریع در حذف تدریجی و توقف تولیدو مصرف این مواد، در نشست نوزدهم اعضاء پوتکل مونترال که در شهر مونترال کانادا در سپتامبر سال 2007 برگزار شد کشور ها توافق كردند تا با بازنگری در برنامه زمانبندی پروتکل برای  HCFC  ها فعالیت های مربوط به حذف HCFC  ها  در بخش تولید و مصرف این مواد در کشورهای مشمول ماده پنج پروتکل مونترال را به شرح زیر تسریع بخشند

حدود و مقادیر کنترلی برنامه زمانی:

  برنامه زمانبندي:

پایه محاسبات مقدار متوسط مصرف یا تولید برای سال 2009   و 2010

تثبیت مصرف یا تولید در حد پایه  2013

90% مصرف یا تولید پايه ( 10% كاهش ) 2015

 65% مصرف یا تولید پایه ( 35% كاهش ) 2020

32.5  %  مصرف یا تولید پایه( 5/ 67 % كاهش ) 2025

صفر% مصرف یا تولید پايه ( 100% كاهش )2030

متوسط مصرف ساليانه 5/2 % فقط براي سرويس و خدمات پس از فروش 2030 تا 2040

 تهيه برنامه مديريت حذف HCFC  ها :

حذف HCFC  ها در قالب يك برنامه ملي و متناسب با نيازها و الزامات خاص كشور انجام              مي گيرد. اجراي برنامه اين برنامه نيازمند ايجاد و التزام به تعهدي قوي در دولت و كشور است اين تعهد مي بايست در همه زمينه ها يعني سياست ها ، قوانين و مقررات ، توانمند سازي ، ارتقاء‌ ظرفيت هاي داخلي فعاليت هاي آموزشي تخصصي اطلاع رساني عمومي و همچنين تدوين اجرايي پرو‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژه هاي حذف قيزيكي HCFC  ها ايجاد شود تا به طور دقيق و در انطباق با تعهدات كشور حذف كامل HCFC ها محقق شود.

در گام نخست سازمان حفاظت محيط زيست و دفتر حافظت لايه اوزن به نمايندگي از طرف دولت ايران با همكاري آژانس هاي اجرايي اقدام به تهيه برنامه مديريت حذف HCFC ها مي كنند اين طرح رابرد كلي براي حذف HCFC  ها را شامل مي شود كه در راستاي اجراي تصميم نوزدهمين نشست اعضاء پروتكل مونترال و خصوصا به منظور نيل به اهداف سالهاي 2013 و 2015 تهيه شده است.در تدوين اين برنامه مديريتي مي بايست تاثير مشكلاتي از قبيل ركود اقتصادي جهاني و بحران انرژي بر مصرف كنندگان HCFC  مد نظر قرار گيرد 

در تدوین این برنامه مدیریتی می بایست تاثیر مشکلاتی از قبیل رکود اقتصاد جهانی و بحران انرژی بر مصرف کنندگان HCFC مد نظرقرار گيرد بنابر این ضرورت دارد تا مصرف کنندگان HCFCها در سالهای 2009 و 2010 با دقت بیشتری مورد ارزیابی قرار گیرند تا اینارزیابی پایه و اساس چگونگی دخالت دولت در این پروژه برای رسیدن به اهداف سالهای 2013 و 2015 باشد.

 1.جایگزین های HCFC ها:

بر طبق تصمیم نوزدهمين نشست اعضاي پروتكل مونترال نوزدهمین نشست اعضاء پروتکل مونترال، دستیابی به حذف HCFCها باید با انتخاب و بهره گیری از تکنولوژیهای سازگار با محیط زیست صورت پذیرد. همچنین سایر جوانب و نگرانی های محیط زیستی از جمله مواردی که در توافقات و پیماننامه های چند جانبه زیست محیطی به آنها اشاره گردیده اند نیز می بایست در جریان طرح ریزی و اجرای برنامه های حذف HCFCها مد نظر قرار گیرند.

HCFC ها طبیعتاً هم مخرب لایه اوزن و هم عاملی برای گرمایش زمین محسوب می گردند. بر این اساس لازمه انتخاب تکنولوژی های مبتنی بر مواد غیر مخرب لایه اوزن، ارزیابی و تشخیص مقدار پتانسیل گرمایش جهانی (GWP) مواد جایگزین و همچنین توجه به اثرات جایگزین های جدید بر مصرف انرژی می باشد. بدین ترتیب توجه به موضوعات فوق می تواند در کنار منافع زیست محیطی به صرفه جویی در هزینه ها نیز کمک كند.

انتقال پیام به صنایع مصرف کننده HCFC ها در ایران:

حال که به هدف حذف CFC ها دست یافته و در این چارچوب به تعهداتمان عمل كرده ایم، در جریان برنامه ریزی و اجرای فعالیت های حذف HCFC ها باید، خصوصا در صنعت تولید اسفنج، به پروژه هایی توجه کرد که در قالب برنامه های پروتکل مونترال به تکنولوژی های جایگزین مبتنی بر مواد دارای پتانسیل تخریب کنندگی لایه اوزن (ODP) کمتری (بویژه HCFC ها و ترکیبات حاوی آنها) می باشند. در ایران تعدادی از تولیدکنندگان اسفنج سخت با تبدیل و جایگزینی خط تولید خود از HCFC ها که میزان تخریب کنندگی لایه اوزن (ODP) کمتری دارند به جای CFC11 استفاده می کنند. برخی موارد نیز وجود دارد که واحد های تولید کننده اسفنج یا از آغاز فعالیت از تکنولوژی غیر فریونی استفاده می کنند و یا به دلایلی از قبیل در دسترس نبودن یا قیمت زیاد CFC ها در طول زمان به مصرف HCFC روی آورده اند.


در کنار موضوعات بالا، بدون شک یکی از بزرگترین مصرف کنندگان HCFC ها تولیدکنندگان دستگاههای تهویه و تبرید و همچنین سرویس کاران و قسمت خدمات پس از فروش این دستگاهها می باشند. این مسئله باید بصورت نظام مند و همه جانبه در تطابق با تعهدات کشور در قبال پروتکل مونترال مورد توجه قرار گیرد.
بايد توجه داشت که: در کنار صنایع و مبرد های یاد شده، مصرف کنندگان دیگری نیز وجود دارند که ممکن است از HCFC ها در آتش نشانی و یا به عنوان حلال نیز استفاده نمایند.
•برخی ترکیبات HCFC نیز ممکن است در بخش مصرف کنندگان نهائی مورد استفاده قرارگیرند.

HCFC ها در آینده تحت قوانین کنترل واردات و صادرات و سایرمقررات خرید و فروش شامل مجوز های اجباری و سیستم سهمیه بندی قرار خواهند گرفت. از این رو برای واردکنندگان و توزیع کنندگان بسیار مهم است که در فرآیند تدوین برنامه مدیریت حذف HCFC ها همکاری و مشارکت نموده و اطلاعات و تجربیات خود در زمینه واردات و فروش HCFC ها را با عرضه نمایند تا به این ترتیب دستیابی کشور به تعهدات خود در قبال پروتکل مونترال را تسهیل نمایند. این مساله بسیار مهم است که به یک تخمین دقیق و حساب شده از مقدار پایه مصرف در کشور برسیم. همچنین ضروری است که گردانندگان صنعت با دفتر لایه اوزن همکاری نزدیکی داشته باشند تا به هدف حذف HCFC ها در راستای برنامه راهبردی تعریف شده دست یابیم.

•مراحل اجرایی دولت برای یاری رساندن به صنعت در حذف HCFC ها:
کار بررسی و انجام برآورد های دقیق از مصارف HCFC ها و تهیه طرح مدیریتی حذف HCFCها (HPMP) با کمک مالی صندوق کمکهای چند جانبه پروتکل مونترال (MLF) در حال انجام است. برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) به عنوان آژانس راهبر و برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، آژانس همکاریهای فنی آلمان (GTZ) و سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO) با دفتر لایه اوزن همکاری می کنند، در جریان بررسی های اولیه، دفتر حفاظت لایه اوزن با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد و با کمک کارشناسان داخلی و بین المللی برآورد اولیه ای از مصارف HCFC ها در بخش های مختلف انجام داده است. مراحل دیگری نیز برای توسعه و تفصیل طرح مدیریتی حذف HCFC ها (HPMP) در حال بررسی می باشد که شامل:

•ایجاد تیم متخصصی از کارشناسان داخلی و بین المللی
•بازبینی و بررسی روش های کنترلی موجود برای مدیریت واردات و صادرات و سیستم گزارش دهی مواد مخرب لایه اوزن به خصوص HCFC ها؛

•آشناسازی دست اندرکاران ملی پروژه حذف HCFC ها با چگونگی انجام این پروژه به وسیله بروشور حاضر، فرمهای بررسی برنامه مدیریتی حذف HCFC ها و مدارک دیگر؛
•شناسایی و بررسی مسئولیت های دست اندرکاران و همکاران در ارتباط با این پروژه و اطلاع رسانی به آنها

•بررسی و تهیه جزئیات برنامه کاری که شامل جداول زمان بندی و مراحل کاری می باشد؛
باید توجه داشت که واحد های سرویس و نگهداری و خدمات پس از فروش نیز می بایست به عنوان بخشی از بررسی ها مورد ارزیابی قرار گرفته و اطلاعات لازم در زمینه عملیات خدمات و تعمیر و ساختار و تولتنمندی های این بخش در استفاده از جایگزین های HCFC ها جمع آوری گردد. واحد های سرویس و نگهداری و خدمات پس از فروش در قبال همکاری های نزدیک و صمیمی با دفتر لایه اوزن از کمکهای موجود در طول برنامه حذف HCFCها برخوردار می گردند.

منبع : دفتر حفاظت لايه اوزن و دفتر برنامه ملي حذف فريونها