منشاء اصلی گرد و غبار چیست ؟

بنا بر گفته رئیس سازمان هواشناسی کشور چهار کانون اصلی وقوع پدیده گردو غبار در عراق ، یک کانون اصلی در سمت شرقی روسیه و کانون اصلی دیگر در عربستان قرار دارد ، ضمن اینکه گاهی این پدیده از کشورهای اردن و یا کویت سرچشمه میگیرد .

در ایران، منشأ اصلی ریزگرد باد شُمال است. این باد از شمال غربی خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج فارس و رسیدن به سطح آبهای آزاد پیش می‌رود. منشا اصلی دیگر ریز گردها ، کویر‌ها و باتلاق‌های در حال خشک شدن عراق است. سه کشور ایران، عراق و عربستان به طور مشترک هزینه های این اراضی را تأمین می کردند و تمام اراضی در فصل خاصی از سال مالچ پاشی می‌شد. مالچ یا قیر معطر نوعی فرآورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی از آن سود جسته می‌شود. جنگ عراق موجب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش توفان‌های غبار در خوزستان، غرب ایران، و سرانجام تقریباً در همه ی ایران شد.
یکی از دلایل بسیاری از انقراض‌های بزرگ تاریخ  از جمله انقراض دایناسور‌ها  پدیده ریزگرد است، زیرا این پدیده در موارد بحرانی با جلوگیری از تابش نور خورشید به زمین موجب زمستان جهانی می‌شود. در تاریخ بشر نمونه‌ای از چنین رویدادی در  سال 1816 میلادی و به دنبال فوران کوه تامبورا روی داد که سال بی تابستان نام گرفت .

بررسی پدیده گرد و غبار از نگاه دو گروه اقلیم شناسان و اکولوژیست ها :

1) پيش فرضی كه از سوي اقليم­شناسان ارايه شده ، پديده گرد وغبار و شكل گيري آنرا ناشي از جابجايي فرابار از مناطق استوايي به مناطق جنبي در سرزمينهاي بياباني مي­دانند و معتقدند يك جريان فرابار قوي ( به‌ شدت جريان‌هاي مشابهي كه در مناطق استوايي وجود دارد) حجم زيادي از ريزگرد را از بيابان‌هاي وسيع جنوب غرب آسيا، شامل قوسي2 هزار كيلومتري در شبه جزيره عربستان، به ارتفاع خيلي بالاي لايه تروپوسفر منتقل و سپس يك جريان انرژي قوي ديگر انبوه ريزگرد را به عرض‌هاي بالاتر برده است. وقتي كه انرژي جريان افقي ارتفاع بالاي تروپوسفر رو به كاهش رفته انبوه ريزگرد را ناگهان بر سر مناطقي حتي 2هزار و 500 كيلومتر دورتر از خاستگاه اين پديده فرو باريده است. آنها همچنين معتقدند كه اين يك پديده نادر اقليمي است كه با اين شدت، اولين بار است كه دست‌كم در چند قرن گذشته رخ داده و  شايد حتي در 10‌ هزار سال گذشته هم رخ نداده باشد (كرمي 1388). نمونه عيني ديگري از اين طوفانهاي گرد و خاك در تاريخ هفتم و هشتم ماه مه 1988 در اروپا اتفاق افتاد. در اين واقعه بيش از 200 هزار تن از ذرات گرد و غبار صحرا در غرب اروپا بوسيله بارندگي ته نشين شد. سهم ناحيه پاريس از اين بارش گل آلود به طور متوسط 80 كيلوگرم در كيلومتر مربع بود. اين غبارهاي قرمز رنگ متشكل از ذرات ريز ماسه از منشاء جنوب غربي الجزاير بودند. منشاء اين پديده كه به طور متوسط يك يا دو بار در سال رخ مي دهد ، مربوط به ارتباط چندين پديده هواشناسي است كه مقياس هاي جهاني و موقتي گوناگوني دارند . مثلاً در ناحيه اي از بيابان صحرا در بالاي سطح ماسه هاي بسيار ريز با گرد و غبارها، يك مركز فشار بسيار زياد وجود دارد كه موجب تسريع باد در سطح زمين و در نتيجه حمل آن ذرات مي شود . در طی روز اين ذرات بوسيله باد تا ارتفاع 200 الي 1000 متر صعود مي كنند . در پديده هاي جابجايي ، ذرات بوسيله باد تا ارتفاع 4000 متري بالا مي روند و در لايه هاي تروپوسفر ، ذرات بوسيله چرخش عمودي جو جابجا مي شوند در جنوب بيابان صحرا ، جريانهای بين 2000 و 4000 متر از غرب مي آيند و ذرات گرد و غبار را از منشاء جنوب موريتاني و هوگار و نواحي اطراف به سوي شرق جابجا مي كنند و در نتيجه حركت ابرهاي گرد و غبار تا فلوريدا هم مي رسد. از اين نظر پديده گرد و غبار اخير در عراق و ايران هم به دليل وقوع هشت سال خشکسالي پي در پي در منطقه است كه دشتهاي وسيع ميان دو رود دجله و فرات خشکيده اند و اين باد با عبور از اين منطقه مملو از گرد و خاک مي شود. طبيعي است که با رفع خشکسالي،  باد عراق نيز خودبخود بدون غبار مي شود، اما سمومي که از عربستان بر جنوب خوزستان و نيز بوشهر مي وزد احتمالا" تا هزاران سال ديگر نيز خواهد وزيد.

2) به اعتقاد برخی اکولوژیست ها و متخصصین محیط زیست ، اين گروه پديده مذكور ناشي از يك طوفان ماسه­اي است كه داراي محل برداشت، حمل و رسوب است.آنها معتقدند كه اين يك پديده رايج است كه شدت آن در سالهاي اخير بعلت خشكساليها و كاهش پوشش گياهي ، خشك شدن هورالعظيم وسدسازي بر روي دجله و فرات فزوني گرفته و هم اكنون دامنه تاثيرات آن به عرض­هاي بالاتر نيز رسيده است. در همين زمينه حدود 6 سال قبل برنامه محيط‌زيست سازمان ملل با انتشار گزارشی از وقايعي كه در سطح مجموعه تالاب‌هاي بين‌النهرين در حدفاصل بين دو كشور ايران و عراق رخ داده بود،  به كشورهاي منطقه هشدار داد كه عواقب اين تخريب‌ها در كمتر از يك دهه آينده به يك بحران تبديل خواهد شد. همان زمان سازمان ملل اعلام كرد اميدوار است، انتشار اين گزارش به عنوان يك فراخوان براي كشورهاي منطقه و همسايگان دجله و فرات جدي تلقي شود و راه را براي برقراري ارتباط هر چه بيشتر بين آنها به منظور ‌بهره‌برداري عادلانه از منابع آب و برقراري صلح و امنيت هموار كند. اما متاسفانه اين هشدارها از سوي هيچ يك از كشورهاي منطقه جدي تلقي نشد. در گزارش UNEP آمده است كه سد سازي و احداث شبكه‌هاي زهكشي و آبياري، 90 درصد از بزرگترين و زيباترين تالاب خاورميانه را به بيابان و نمكزار تبديل كرده است. تالاب‌هاي بين‌النهرين در منتها‌اليه رودخانه كرخه و دجله و فرات قرار دارند. در 40 سال گذشته تركيه و عراق بيش از 32 سد بزرگ روي دو رودخانه دجله و فرات احداث كردند و پروژه‌هاي بزرگ انتقال آب مانند كانال صدام، نيز وسعت اين مجموعه تالاب‌ها را به يك دهم مقدار طبيعي خود تقليل داد. ايران نيز با ساخت سدهاي متعدد در حوزه آبريز كرخه، ‌ورودي آب هورالعظيم را كاهش داده است. به اين ترتيب اگر چه تا سال 1977 سدها و کانال‌هاي آبياري متعددي در حوزه آبريز دجله و فرات در ايران و ترکيه و عراق و سوريه ساخته شد اما عمده تغييرات رخ داده در بين‌النهرين از سال 1977 آغاز شد. هر چند افكار عمومي، فاجعه نابودي بين‌النهرين را تنها به حكومت صدام حسين دردهه 90 ميلادي نسبت مي‌دهد اما گزارش سازمان ملل نشان مي‌دهد كه دولت تركيه بيشترين سهم را در سدسازي و مسدود كردن جريان آب دجله و فرات داشته است. طرح‌هاي مديريت منابع آب دجله و فرات در ترکيه در سال 1977 آغاز شد و تا سال 1989 در قالب اين برنامه 22 سد و 19 نيروگاه آبي ساخته شد که آب مورد نياز 7/1 ميلون هکتار از اراضي کشاورزي را با حجم ذخيره مخزن 32 ميليارد متر‌مکعب تامين مي‌کرد.درقالب همین پروژه در سال 1992 سد اتاتورک با حجم مخزن 30 میلیارد متر مکعب به همراه تونل انتقال آب sanliurfa احداث شد. مهم‌ترين سازه انسان ساخت روي دجله نيز سد تغييرات تالاب‌هاي بين‌النهرين در فاصله سال‌هاي 90 تا 95 ميلادي به وقوع پيوست به طوري که در اين زمان از 3121 کيلومتر‌ مربع هور مرکزي تنها 98 کيلومتر مربع باقي ماند که نشان مي‌دهد حدود 97 درصد آن در مدت 5 سال از بين رفته است.